Lois Lamya al-F’aruqi
بسم الله الرحمن الرحيم
Temat niniejszej pracy wybrałam z przekonania, iż ludzkość cierpi dzisiaj z powodu szeregu poważnych problemów społecznych związanych z kobietami oraz wzajemnymi relacjami obu płci w społeczeństwie. Chociaż problemy te mogą być przez jedne z nas odczuwane bardziej niż przez inne, prawdopodobnie nie ma na tym świecie obszarów gdzie nie byłyby w jakimś stopniu widoczne ich reperkusje. Dlatego też istnieje paląca potrzeba szukania możliwych rozwiązań. W tej pracy problem kobiet powiązany jest z Koranem oraz tym co nazwałam „Koranicznym społeczeństwem” przekonana o tym, że spośród różnych wzorców to właśnie Koran oferuje najrozsądniejsze sugestie reform społecznych. Wielu czytelników może być nieco zbitych z tropu z powodu tytułu niniejszego tekstu. Można zapytać dlaczego nie brzmi on „Kobiety w Islamskim Społeczeństwie”? Pozwolę więc sobie wyjaśnić dlaczego zrezygnowałam w tym miejscu z terminów „muzułmański” i „islamski” i w jaki sposób rozumiem rzadko spotykane pojęcie „Koranicznego społeczeństwa”.
Wybór tytułu wynika przynajmniej z trzech powodów. Pierwszy to moje zmartwienie, iż wiele poglądów i praktyk jest klasyfikowanych jako „muzułmańskie” czy „islamskie” bez żadnego zastanowienia. Istnieje około 50 narodów świata chlubiących się posiadaniem w większości muzułmańskiej populacji i z tego powodu pretendujących do miana przykładnych społeczeństw muzułmańskich. Oczywiście staje się to źródłem zamieszania w chwili gdy pada pytanie: który z owych regionów najwierniej reprezentuje islamski ideał? Sami muzułmanie najczęściej stwierdzą, że to właśnie ich dany naród jest najbliższy zamysłowi Allaha. Z drugiej strony niemuzułmanie, a w szczególności zachodni antropologowie, którzy podróżują po świecie badając zwyczaje różnych ludów, mają tendencję do traktowania wszystkich wariacji w świecie muzułmańskim jako jednakowo ważnych. Wynika to z teorii, którą nazywam „zoologiczną teorią” wiedzy. Jej zwolennicy uważają wszystkich muzułmanów za jeden gatunek w ludzkim zoo, rejestrując każdą dziwną i egzotyczną praktykę jaką zobaczą i usłyszą; i dla nich będzie to Islam i islamskie praktyki. Utwierdza ich to w przekonaniu, że nie istnieje żaden jeden islam, ale mamy do czynienia ze zbiorem „islamów”. Podobnie, obserwując różne definicje statusu i roli kobiety w społeczeństwach muzułmańskich przyklejają im wszystkim etykietkę definicji „islamskich”, nie bacząc na fakt, iż my jako muzułmanie możemy uważać je za wypaczenia naszych zasad dokonane przez tych z nas, którzy są niedoinformowani lub wprowadzeni w błąd.
Po drugie, „Koraniczne społeczeństwo” uznałam za najlepszy termin, ponieważ kieruje on nas na odkrywanie tych podstawowych zasad w samym Koranie, formułującym struktury naszych społeczeństw w świecie muzułmańskim. To właśnie społeczeństwo oparte na Koranicznych zaleceniach jest naszym celem, nawet jeżeli nieświadomie od czasu do czasu od tych zaleceń odstępujemy. Nasza praca musi iść w kierunku dostosowania naszych społeczności do Koranu jeżeli chcemy cieszyć się powodzeniem. To nie indonezyjska, pakistańska, arabska, egipska czy nigeryjska wersja społeczeństwa jest tą właściwą, ale ta będąca solidnie opartą na naukach Świętego Koranu. Tylko w nim muzułmanie znajdą odpowiednią definicję społecznej roli kobiety.
Po trzecie, przez wybór takiego a nie innego tytułu chciałam podkreślić, iż powinniśmy uważać Koran za swój przewodnik we wszystkich aspektach życia. Nie jest on tylko podstawowym źródłem religijnych poglądów, obowiązków i praktyk; jest również przewodnikiem po każdym aspekcie cywilizacji Islamu. Wyznaczał kierunki politycznej, ekonomicznej, socjalnej i artystycznej kreatywności muzułmańskiej ludności. Jeśli chcemy odnosić sukcesy jako członkowie islamskiego społeczeństwa w nadchodzących dekadach jak i stuleciach, musi on ponownie determinować nasze myślenie i działanie w sposób całościowy. Din to nie tylko Pięć Filarów Islamu. W rzeczywistości Din nie daje się zrównać z zachodnim terminem „religia”, ponieważ Din Islamu penetruje każdą część ludzkiej egzystencji i zachowania. Z pewnością musimy wiązać każde nasze działanie z Din. Możemy tego dokonać jedynie pozwalając Świętemu Koranowi na informowanie i reformowanie naszego życia.
Jednym z kroków w tym kierunku niech będzie rozważenie czego uczy nas Koran o społeczeństwie do jakiego powinniśmy dążyć oraz jego wpływu na pozycję kobiet. Jakie są cechy charakterystyczne takiej społeczności odnoszące się do kobiet?
RÓWNY STATUS I WARTOŚĆ OBU PŁCI
Pierwszą dotykającą spraw kobiet cechą charakterystyczną dla Koranicznego społeczeństwa jest równy status obu płci. Innymi słowy, Koran uczy nas, że mężczyźni i kobiety są stworzeniami Allaha egzystującymi na tym samym poziomie wartości, mimo że ich równa ważność nie sugeruje identyczności. Owa równość jest udokumentowana w Koranie w wersetach odnoszących się do przynajmniej czterech aspektów ludzkiej egzystencji i wzajemnych stosunków.
A. Sprawy religijne
1. Początki ludzkości. Nie znajdujemy w Koranie opowieści pomniejszających rolę kobiet jakie zawiera Stary Testament. Nie znajdziemy w nim wzmianki o tym, że pierwsza stworzona przez Boga kobieta jest stworzeniem mniej ważnym od mężczyzny czy dodatkiem uformowanym z męskiego żebra. Czytamy, iż mężczyzna i kobieta są stworzeni min nafsin łahidatin – „z jednego istnienia” (Koran 7:189). Podczas gdy Stary Testament uznaje Ewę za kusicielkę z Ogrodu Eden, która pomaga szatanowi w nakłonieniu Adama do nieposłuszeństwa Bogu; Koran traktuje parę jednakowo. Oboje są winni, oboje są równo ukarani wydaleniem z Ogrodu i obojgu tak samo się wybacza gdy okazują skruchę.
2.Religijne obowiązki i nagrody. W swych dyrektywach odnośnie religijnych obowiązków i nagród Koran również wyraża się jasno. Czytamy:
„Zaprawdę – muzułmanie i muzułmanki, wierzący i wierzące, prawdomówni i prawdomówne, cierpliwi i cierpliwe, pokorni i pokorne, dający jałmużnę i dające jałmużnę, poszczący i poszczące, zachowujący czystość i zachowujące, wspominający Allaha i wspominające – przygotował dla was Allah przebaczenie i nagrodę ogromną.” (33:35)
B. Etyczne obowiązki i nagrody
„Ktokolwiek pełni dobre dzieła – mężczyzna czy kobieta – i jest wierzącym – tacy wejdą do Ogrodu i nie doznają niesprawiedliwości nawet na łupinkę daktyla.” (4:124)
„Tego kto spełni dobre dzieło – czy to mężczyzna, czy kobieta – i jest wierzącym, My ożywimy życiem wspaniałym i takim wypłacimy ich wynagrodzenie czymś piękniejszym niż to co czynili.” (16:97)
Gdyby Allah nie obdarzył obu płci równym statusem i wartością, podobne oświadczenia dotyczące równości etycznych obowiązków i nagród nie występowałyby w Koranie.
C. Edukacja
Chociaż bardziej szczegółowe nakazy zdobywania wiedzy zarówno przez mężczyzn jak i kobiety znajdujemy w hadisach, Koran przynajmniej sugeruje zachęcenie do edukacji wszystkich muzułmanów niezależnie od płci, nieustannie nakazując im czytać, recytować, myśleć, kontemplować, jak również czerpać nauki ze znaków Allaha w przyrodzie. W Koranicznym społeczeństwie wiedza nie może być zarezerwowana tylko dla jednej płci. Obowiązkiem każdego muzułmanina i muzułmanki jest dążenie do wiedzy, nawet gdyby trzeba było udać się do Chin (jak mówi jeden z hadisów). Prorok (saws) nakazał aby nawet niewolnice były edukowane i poprosił Szifę bint Abdillah aby pouczyła jego żonę Hafsę bint Umar. Podczas przemówień Proroka (saws) słuchaczami byli zarówno mężczyźni jak i kobiety, a w momencie śmierci Proroka (saws) było już wiele uczonych kobiet.
D. Legalne Prawa
Czwartym zawartym w Koranie dowodem na równość mężczyzn i kobiet jest ustanowienie praw gwarantowanych każdej jednostce od kołyski aż po grób. W przeciwieństwie do Zachodu, gdzie aż do ubiegłego stulecia zamężna kobieta nie mogła sama rozporządzać swą własnością i zawierać umów bez zgody męża, Koran ogłasza prawo każdej kobiety do kupowania, sprzedawania, zawierania umów i zarabiania a także do rozporządzania swa własnością i pieniędzmi wedle jej woli. W dodatku Koran przyznaje kobiecie udział w dziedziczeniu (4:7-11), precyzuje, że mahr (wiano) z małżeństwa należy wyłącznie do niej i nie może zostać zabrane przez męża (2:229; 4:19-21, 25) chyba że sama mu je ofiaruje (4:44).
Wraz z przywilejami, prawa kobiet niosą ze sobą odpowiedzialność. Jeżeli popełni wykroczenie, jej kara nie jest ani większa ani mniejsza niż kara mężczyzny za ten sam czyn (5:41; 24:2). Jeżeli ktoś wyrządzi jej krzywdę, ma prawo do takiej samej rekompensaty co mężczyzna.
Jest więc jasne, że Koran nie tylko zaleca ale wręcz nalega na równe traktowanie mężczyzn i kobiet jako zasadniczą cechę Koranicznego społeczeństwa. Twierdzeniom nie-muzułmańskich krytyków jakoby Islam degradował rolę kobiety zaprzecza więc z dużym naciskiem sam Koran. Podobnie zaprzecza on argumentom niektórych muzułmanów, którzy chcieliby widzieć kobietę jako religijnie, intelektualnie i etycznie niższą od mężczyzn, jak to utrzymywały pisma Żydowskie i Chrześcijańskie.
DWUPŁCIOWE SPOŁECZEŃSTWO ZAMIAST JEDNOPŁCIOWEGO
Rozważmy teraz drugą z podstawowych cech charakterystycznych Koranicznego społeczeństwa w odniesieniu do pozycji kobiet. Jest to dyrektywa społeczeństwa dwupłciowego a nie jednopłciowego. Pomimo uznawania równej wartości mężczyzn i kobiet, Koran nie czyni ich istotami jednakowymi.
Wszyscy z was zaobserwowali prawdopodobnie współczesne kroki ku zniesieniu różnic płciowych w ubiorze, biżuterii, fryzurach, czy sposobach spędzania czasu i rozrywkach. Dochodzi nawet do sytuacji, w której czasem trudno w Ameryce stwierdzić czy patrzy się na dziewczynkę czy na chłopca. Jest to rezultatem panującego na zachodzie poglądu, iż pomiędzy płciami niewiele jest przyrodzonych różnic fizycznych, intelektualnych i emocjonalnych; stąd też nie powinno być różnic w ich funkcjach i rolach w społeczeństwie. Ubiór i zachowanie są dowodem tego głębokiego przekonania. Wraz z pomniejszeniem wagi cech i ról tradycyjnie przypisywanych płci żeńskiej, ów współczesny pogląd wytworzył jednopłciowe społeczeństwo, w którym jedynie rola męska jest szanowana i jedynie do niej się dąży. Chociaż jej celem miała być większa równość dla kobiet, idea iż kobiety są nie tylko równe ale i identyczne mężczyznom popchnęła kobiety do tego aby zaczęły naśladować mężczyzn a nawet zaprzeczać swej kobiecości. Tworzy to więc zupełnie nowy rodzaj męskiego szowinizmu. Następstwem jest olbrzymia presja społeczna na pozbawienie kobiet przynależnych im wcześniej ról i obowiązków i zmuszanie ich do tego aby prowadziły życie odarte z osobowości i tożsamości.
Społeczeństwo oparte na Koranie jest w przeciwieństwie do tego społeczeństwem dwupłciowym, w którym każdej z płci przypisane są szczególne obowiązki. Zapewnia to zdrowe funkcjonowanie takiego społeczeństwa na korzyść jego członków. Podział pracy nakłada na mężczyzn więcej obowiązków ekonomicznych (2:233, 240-241; 4:34), podczas gdy od kobiet oczekuje się odegrania swej roli w wychowaniu dzieci i opiece nad nimi (2:233; 7:189). Koran, uznając owe rozdzielenie obowiązków, wychodzi naprzeciw zwiększonej odpowiedzialności ekonomicznej męskich członków populacji poprzez przyznanie im większego niż kobietom udziału w dziedziczeniu. W tym samym czasie przyznaje kobietom prawo do bycia utrzymywaną w zamian za jej wkład w fizyczny i emocjonalny dobrobyt rodziny oraz opiekę nad dziećmi. Jednopłciowa ideologia tworzy pomiędzy płciami związek rywalizujący, mający katastrofalne skutki dla wszystkich członków społeczeństwa: młodych, starych; dzieci, rodziców; samotnych, zamężnych; mężczyzn i kobiet. Społeczeństwo dwupłciowe jest bardziej naturalną odpowiedzią w kwestii relacji mężczyzn i kobiet, zachęcając do kooperacji a nie do współzawodnictwa między płciami. Taki układ sprawdzał się w niezliczonych społecznościach w ciągu historii, dopiero w ostatnich czasach idea braku różnic zaczęła przeważać, przede wszystkim w społeczeństwie zachodnim. Nawet naukowe dowody mentalnego i emocjonalnego zróżnicowania płci są tłumione przez badaczy zachodnich, gdyż zagrażają biorącym górę nurtom myśli. Nie wiadomo jak długo jeszcze ten trend będzie kontynuowany zanim zostanie ostatecznie skompromitowany. Pewne jest jednak to, że my jako muzułmanie powinniśmy być świadomi jego niedorzeczności i niebezpiecznych konsekwencji oraz uświadamiać nasze społeczności i młodych ludzi co do powodowanej przez niego katastrofy.
Apologeci jednopłciowego społeczeństwa potępili organizację opartą na rozróżnieniu płci jako niebezpieczną dla dobrobytu kobiet. Miałoby to sens gdyby „dwupłciowość” oznaczała wyższość jednej płci nad drugą. Jednakże w prawdziwym Koranicznym społeczeństwie, do którego dążymy, nie jest to możliwe.
WSPÓŁZALEŻNOŚĆ OD SIEBIE CZŁONKÓW SPOŁECZEŃSTWA
W przeciwieństwie do współczesnego trendu kładącego nacisk na prawa jednostki kosztem społeczności, Koran wielokrotnie podkreśla potrzebę współzależności kobiet i mężczyzn, jak również wszystkich członków społeczeństwa. Dla przykładu, mąż i żona są opisywani jako „ubiory” (libas) dla siebie nawzajem (2:187) oraz źródłem spokoju i odpoczynku (33:21; 7:189). Mężczyźni i kobiety mają się wzajemnie chwalić a nie współzawodniczyć ze sobą. Są dla siebie obrońcami i przyjaciółmi (9:71). Każde z nich wzywa się do wypełniania określonych obowiązków dla dobra zarówno ich samych jak i większej grupy.
W celu zabezpieczenia tej współzależności, która jest tak ważna dla fizycznego i psychologicznego dobrobytu zarówno mężczyzn jak i kobiet, Allah w Świętym Koranie określa obowiązki różnych członków rodziny – mężczyzn i kobiet, ojców i matek, dzieci i dorosłych, krewnych wszystkich stopni (17:23-26; 4:1, 7-12; 2:177; 8:41; 16:90; itd.). Troska i opieka nad innymi członkami społeczności to jednakowy obowiązek wszystkich muzułmanów.
„Nie jest pobożnością, że zwracacie twarze ku wschodowi i zachodowi, lecz prawdziwie pobożny jest: kto wierzy w Allaha i w Dzień Ostatni; w aniołów, w Księgę i w proroków; i ten, kto rozdaje majątek z czystej miłości do Niego bliskim krewnym, sierotom i biedakom, podróżnemu i żebrzącym i na wykup niewolników…” (2:177)
W ten sposób Koran nadaje muzułmaninowi poczucie swojego miejsca oraz odpowiedzialność w ramach społeczeństwa. Nie oznacza to jednak pomniejszania wagi jednostki. Ekonomiczne, socjalne i psychologiczne zalety tak bliskich stosunków i troski o grupę społeczną przynoszą korzyści samej jednostce, jednocześnie nadając wznioślejszy charakter jej indywidualnym aspiracjom. Alienacja i brak społecznej współzależności na zachodzie jest źródłem wielu problemów: osamotnienia, nieodpowiedniej opieki nad starszymi, przepaści między pokoleniami, wysokiej liczby samobójstw i przestępczości wśród nieletnich.
ROZSZERZONA RODZINA
Czwarta cecha charakterystyczna dla Koranicznego społeczeństwa jest ściśle powiązana z wymienioną powyżej współzależnością. Jest to instytucja rozszerzonej rodziny. Oprócz rdzenia rodziny – matki, ojca i ich dzieci – islamska rodzina ‘a’ilah włącza również dziadków, wujów, ciotki i ich potomstwo. Zwykle muzułmańskie rodziny są „miejscowo rozszerzone”; co znaczy, że ich członkowie żyją jak wspólnota trzech lub więcej pokoleń krewnych w jednym budynku lub bardzo blisko siebie. Nawet jeżeli ta wersja nie jest możliwa, koneksje rodzinne sięgające daleko poza rdzeń rodziny tworzą niezwykle silne więzi psychologiczne, społeczne, ekonomiczne, a nawet polityczne.
Takie rodziny uczą wzajemnego wspierania się nawzajem, łagodzą problemy związane z luką pokoleniową, umożliwiają prawidłowe wychowanie dzieci, odpowiednią opiekę nad starszymi, zapewniają swym członkom społeczną jak i psychologiczną różnorodność, usuwają zjawisko alienacji i osamotnienia. Pozwalają także kobietom na podjęcie kariery bez szkodliwego wpływu na rodzinę. Kobiecie w takiej rodzinie nie grozi ani ryzyko przepracowania ani zaniedbywania dzieci bez odpowiedniej opieki.
PATRIARCHALNA ORGANIZACJA RODZINNA
W przeciwieństwie do żądań ruchów feministycznych, Koran nawołuje do społeczeństwa, w którym ostateczne przewodnictwo i podejmowanie decyzji rodzinnych przypisuje się mężczyznom.
Każde społeczeństwo składa się z mniejszych organizacji, rządów, partii, przedsiębiorstw, rodzin, itd. Każdy z tych organów musi być stabilny i dobrze zarządzany jeśli ma być korzystny dla tworzących go osób. W tym celu organizacja musi obarczyć ostateczną odpowiedzialnością pewną jednostkę spośród jej szeregów. Na przykład, obywatele mogą głosować, parlament może zgłaszać uchwały, a policja wprowadzać prawo, ale ostateczny ciężar rozstrzygających decyzji spoczywa na głowie państwa, tak samo zresztą jak odpowiedzialność za te decyzje.
Rodzina również potrzebuje takiej jednostki. Koran przypisuje tą role najstarszemu męskiemu członkowi rodziny. Właśnie to patriarchalne rozłożenie odpowiedzialności ma na myśli Koran w wyrażeniach takich jak „ła lil ridżali ‘alathinna daradżatun” (2:228) i „al-ridżalu qałłdmuna ‘ala al-nisa’i” (4:34).[1] W przeciwieństwie do nieporozumień rozprzestrzenianych przez wrogów Islamu, te wersety nie oznaczają podporządkowania kobiet mężczyznom w opartej na wyższości płci dyktaturze. Taka interpretacja jest dowodem całkowitej nieznajomości Koranu i jego ciągłego podkreślania równości płci oraz nawoływania do dobrego traktowania kobiet. Wersety te mają jedynie na celu unikanie wewnętrznych sporów i niezdecydowania w rodzinie dla dobra wszystkich jej członków. Zalecają one po prostu patriarchalne społeczeństwo. Dlaczego? Koran odpowiada na to pytanie w następujący sposób.
„Mężczyźni są opiekunami niewiast, ponieważ Allah uczynił niektórych z nich większymi od innych oraz ponieważ mężczyźni łożą na niewiasty ze swego bogactwa.” (4:34)
Przewaga fizyczna i ekonomiczna oraz odpowiedzialność są zatem powodami proponowania przez Koran patriarchalnego społeczeństwa.
Naszym obowiązkiem jest budowanie Koranicznych społeczeństw w całym świecie muzułmańskim. To jedyny sposób na przedstawienie prawdziwego wizerunku Islamu i zyskania dla niego szacunku. Musimy edukować przede wszystkim młodzież, która będzie nam przewodzić w dniu jutrzejszym, aby znała wagę swych tradycji odnośnie kobiet, rodziny i społeczeństwa. Pomimo porażek współczesnych wzorców zachodnich, niektórzy młodzi muzułmanie dali się przyciągnąć zachodniej wersji równości płci, przesadnemu indywidualizmowi oraz osobistej wolności od odpowiedzialności. Musimy być świadomi niebezpieczeństw jakie towarzyszą takim społecznym ideom i praktykom. Jeśli nie będziemy zwalczać konsekwencji tych idei, mamy przed sobą niefortunną przyszłość, gdyż takie społeczne eksperymenty skazane są na nieuniknioną porażkę.
——————————————————————————–
[1] – Polskie tłumaczenie Koranu autorstwa J. Bielawskiego błędnie tłumaczy te wersety sugerując „wyższość” mężczyzn nad kobietami.