Shaheed Murtada Mutahhari
بسم الله الرحمن الرحيم
‘Irfan jest jedną z dyscyplin zapoczątkowanych w kręgu kultury islamskiej i rozwiniętych do wyższych, często skomplikowanych poziomów. Zanim jednak zajmiemy się tym tematem, musimy zdać sobie sprawę z tego, iż można go rozpatrywać z dwóch punktów widzenia: społecznego i naukowego. W przeciwieństwie do uczonych zajmujących się innymi islamskimi dziedzinami – takich jak komentatorzy Qur’anu (mufassirun), uczeni w hadisach (muhaddithun), prawoznawcy (fuqaha’), teologowie (mutakallimun), filozofowie (fajlasuf), literaci czy poeci – ‘urafa (gnostycy) są grupą uczonych, którzy nie tylko rozwinęli własną naukę, ‘irfan, lecz także dali początek szczególnej grupie społecznej. W tym tkwi wyjątkowość ‘urafa; uczeni innych islamskich dziedzin nie są nigdy postrzegani jako odrębna grupa w społeczeństwie. W wyniku takiego rozróżnienia, o gnostykach należących do konkretnej dziedziny naukowej mówimy ‘urafa, podczas gdy gnostyków formujących odrębne grupy społeczne nazywamy ogólnie sufi (mutasawwifah).
‘Urafa ani sufi nie są uważani za odrębną od Islamu sektę, ani też w ten sposób o sobie nie myślą. Można ich odnaleźć pośród każdej islamskiej szkoły czy ruchu; a jednak są pewne cechy wyróżniające ich. Te cechy to specyficzny łańcuch idei i opinii, kodeks zachowań a czasem nawet specyficzny ubiór czy sposób noszenia brody. Oczywiście istnieją i zawsze istnieli tacy ‘urafa – szczególnie pośród Szi’a – którzy nie przywiązywali wagi do żadnych zewnętrznych czynników, które mogłyby odróżniać ich od innych; a jednak zaangażowani byli w gnostyczną metodologię (sajr wa suluk – podróż duchową). Oni właśnie są prawdziwymi gnostykami; nie ci, którzy wynaleźli sobie setki wprowadzających innowacje obyczajów. W tym miejscu nie będziemy zajmować się społecznym i sekciarskim aspektem gnozy czyli tasawwuf (sufizmem), wymagałoby to bowiem zbadanie jego przyczyn i początków, negatywnych i pozytywnych efektów, natury relacji sufich z innymi islamskimi grupami, wkładu w ogół islamskich nauk oraz roli w rozprzestrzenieniu Islamu na świecie. Leży to daleko poza ramami niniejszego tekstu, który rozważa ‘irfan jedynie jako jedną z dziedzin naukowych Islamu.
Pierwsze pytanie jakie się pojawia brzmi: czy ‘irfan jest dyscypliną zakorzenioną w islamskiej tradycji tak jak prawodawstwo (fiqh), komentarze (tafsir) czy ‘ilm al-hadith. Czy jest to jedna z tych dyscyplin zapoczątkowanych przez muzułmanów, którzy otrzymawszy w Islamie pierwotną inspirację, źródła i surowy materiał, rozwinęli je odkrywając ich zasady i zalecenia? Czy też może jest to jedna z tych dyscyplin, które znalazły drogę do świata islamskiego z zewnątrz, jak medycyna i matematyka, a potem zostały rozwinięte w muzułmańskim środowisku? A może istnieje jeszcze trzecia możliwość?
Sami ‘urafa podtrzymują pierwszą alternatywę i nie są gotowi na to aby ją kwestionować. Niektórzy orientaliści jednak kładą nacisk na drugi z tych poglądów, iż ‘irfan wraz ze swymi wysublimowanymi ideami pochodzi spoza świata muzułmańskiego. Czasami przypisują mu korzenie chrześcijańskie, upatrując w mistycyzmie rezultatu wczesnego kontaktu muzułmanów z mnichami chrześcijańskimi. Innym razem twierdzą, że jest to perska reakcja na Islam i kulturę arabską. Czasami jednak widzą w ‘irfan wytwór neoplatonizmu, na który składały się idee Platona, Arystotelesa i Pitagorasa wzbogacone aleksandryjskim gnostycyzmem oraz poglądami żydowskimi i chrześcijańskimi. Niektórzy posuwają się nawet do przypisywania mu wpływów buddyjskich. Takie podejście podtrzymują również muzułmańscy przeciwnicy mistycyzmu, próbujący przedstawić ‘irfan oraz sufizm jako rzeczy obce Islamowi i nie posiadające islamskich korzeni.
Istnieje jednak jeszcze trzecia koncepcja, która przyznaje że ‘irfan, zarówno praktyczny jak i teoretyczny, bierze swą pierwotną inspirację z samego Islamu; jednakże w procesie nadawania mu struktury i określania jego zasad korzystano również z czynników zewnętrznych, takich jak różne szkoły filozoficzne, w szczególności iluminizm. W tym momencie pojawia się mnóstwo pytań. Po pierwsze, do jakiego stopnia udało się gnostykom wypracować odpowiednie zasady i strukturę ich materiału? Czy udało im się to w takim stopniu jak prawoznawcom? Do jakiego stopnia ‘urafa czuli się zobowiązani nie odchodzić od zaleceń Islamu? I jak duży wpływ miały na nich idee sprowadzone z zewnątrz? Czy ‘irfan zasymilował owe zewnętrzne idee i jedynie posłużył się nimi w swoim rozwoju? Czy też może został porwany przez fale owych obcych prądów? Każde z tych pytań wymaga oddzielnych i bardzo uważnych badań. Jest jednak pewne, iż ‘irfan zaczerpnął swe podstawowe źródła inspiracji z samego Islamu i nie można ich szukać nigdzie indziej. Rozważmy to założenie.
Ludzie, którzy akceptują drugi pogląd oraz do pewnego stopnia ci, którzy przyjmują pierwszy, uważają Islam za prostą, nieskomplikowaną i zrozumiałą dla każdego religię, wolną od jakichkolwiek tajemnic czy też trudnych i wymagających sporego intelektualnego wysiłku koncepcji. Doktrynalny system Islamu opiera się na tauhidzie (monoteizmie), który oznacza dla nich, że tak jak dom posiada budowniczego innego niż sam budynek, tak też oprócz świata istnieje również stwórca spoza tego świata. Podstawą relacji człowieka z przyjemnościami tego świata jest zuhd, rozumiany przez nich jako powstrzymywanie się od chwilowych przyjemności tego świata w celu osiągnięcia wiecznych przyjemności w życiu przyszłym. Do tych zasad dodają jeszcze serię prostych i praktycznych rytuałów i praw określonych przez fiqh (prawodawstwo). Ludzie ci uważają, że to co gnostycy nazywają tauhidem wykracza poza ów prosto rozumiany monoteizm Islamu; ‘arif (gnostyk) widzi bowiem tauhid jako egzystencjalny monizm w tym sensie, że wierzy iż nic nie istnieje poza Bogiem, Jego Imionami, Atrybutami i manifestacjami. Koncepcja ‘arifa dotycząca duchowej ścieżki (sajr wa suluk) również uważana jest przez tych ludzi za wykraczającą poza ramy zuhd – abstynencji, ponieważ ‘irfan zawiera szereg idei i koncepcji nieznanych prostej pobożności, takich jak chociażby unicestwienie w Bogu (fana’Allah). Gnostyk wykracza też czasami poza ramy Szariah Islamu, ponieważ niektóre praktyki mistyczne nie są znane prawodawstwu.
Ludzie ci uważają ponadto, że najbardziej pobożnych spośród Towarzyszy Świętego Proroka (saws), których ‘urafa uważają za swych prekursorów, cechowała zwykła prosta pobożność. Dusze ich nie znały nic z duchowej ścieżki ‘irfan. Byli prostymi ludźmi powstrzymującymi się od przyjemności tego świata i skupionymi na życiu wiecznym, których dusze zdominowane były przez mieszankę uczuć lęku i nadziei – lęku przed karą Piekła i nadziei na nagrody Raju. To wszystko.
Rzeczywistość weryfikuje jednak taki pogląd. Podstawowe źródła Islamu są o wiele bogatsze niż zakłada owa grupa ludzi. Islamska koncepcja tauhidu nie jest tak prosta jak się im wydaje, ani też Islam nie ogranicza ludzkiej duchowości do prostej i suchej bogobojności. Towarzysze Proroka (saws) nie byli też zwykłymi ascetami, a islamskie praktyki nie ograniczają się do określonych ruchów ciała podczas modlitwy.
W niniejszym tekście postaramy się przedstawić dowody wystarczające by ukazać, że fundamentalne nauki Islamu są w stanie zainspirować łańcuch głębokich duchowych idei, zarówno w praktycznych jak i teoretycznych obszarach ‘irfan. Nie mamy jednak miejsca na rozpatrzenie kwestii do jakiego stopnia islamscy mistycy mogli zboczyć z drogi wytyczonej przez owe fundamentalne nauki.
W kwestii tauhidu Święty Qur’an identyfikuje Allaha jako Stwórcę świata, utrzymując jednocześnie, iż Jego Święta Esencja jest wszechobecna:
„I gdziekolwiek się obrócicie, tam jest oblicze Allaha.” (2:115)
„My jesteśmy bliżej niego [człowieka] aniżeli arteria jego szyi.” (50:16)
„On jest Pierwszym i Ostatnim, On jest Jawnym i Ukrytym.” (57:3)
Odnośnie duchowej ścieżki ‘irfan, podczas której odkrywana jest seria etapów prowadzących do ostatecznej bliskości Allaha, wystarczy wziąć pod uwagę wersety Qur’anu wspominające o liqa ‘Allah (spotkaniu z Bogiem), ridwan Allah (zadowoleniu Boga), lub te mówiące o objawieniu (wahy), natchnieniu (ilham) lub o aniołach przemawiających do osób nie będących prorokami (na przykład do Marii), a szczególnie wersety dotyczące Wstąpienia Świętego Proroka (saws) – mi’radż (17:1). W Qur’anie znajdziemy także odniesienia do stanów duszy człowieka znajdującego się na ścieżce duchowej – „dusza pobudzająca do złego” (al-nafs al-‘ammarah; 12:53), „dusza ciągle ganiąca” (al-nafs al-lawwamah; 75:2) oraz „dusza uspokojona” (al-nafs al-mutma’innah; 89:27). Wspomina się także o wiedzy zdobytej (al-‘ilm al-‘ifadi) oraz wiedzy natchnionej (al-‘ilm al-ladunni), jak również o przewodnictwie wynikającym z walki duchowej:
„A tych, którzy walczyli w Naszej sprawie, My z pewnością poprowadzimy na nasze drogi.” (29:69)
A także o oczyszczeniu duszy jako jednej z dróg prowadzących do zbawienia:
„Pomyślność osiągnął ten kto ją [duszę] oczyścił lecz poniósł stratę ten kto ją zaciemnił.” (91: 9-10)
Inspiracją dla mistyków jest także wspominanie przez Qur’an miłości do Boga jako pasji przewyższającej każdy inny rodzaj ludzkiej miłości i przywiązania; jak również wersety mówiące o tym, że każda część stworzenia wychwala Allaha. Qur’an mówi także o Boskim tchnieniu w człowieku.
Oprócz Qur’anu również inne źródła, takie jak tradycje, chutby, suplikacje (du’a’), dialogi polemiczne (ihtijajat) i biografie wielkich postaci Islamu pokazują, że życie duchowe wczesnych muzułmanów nie było pozbawionym ducha ascetyzmem połączonym z wypełnianiem aktów czci w nadziei na nagrody Raju. W źródłach tych znajdujemy bowiem wysoki poziom wysublimowania, biografie zaś dostarczają wielu przykładów duchowego uniesienia, wizji, wewnętrznych przeżyć i palącej duchowej miłości.
Dobrym przykładem jest relacjonowana w księdze Al-Kafi opowieść: Pewnego ranka po modlitwie porannej młody człowiek zwrócił na siebie uwagę Proroka (saws). Blady, z zapadłymi oczami, sprawiał wrażenie nieświadomości swego stanu i niemożności zachowania równowagi. „Jak się czujesz?” zapytał Prorok (saws), na co młodzieniec odparł „Osiągnąłem pewność wiary.” Prorok (saws) zapytał „Co jest znakiem twojej pewności?” Młody człowiek odparł, że jego pewność pogrążyła go w żalu. Sprawiała, że nie mógł spać w nocy (gdyż się modlił) i był spragniony w ciągu dnia oraz oddzieliła go od świata i jego spraw tak całkowicie, że wydawało mu się, iż widzi Tron Boski ustawiony w Dzień Sądu oraz siebie wzbudzonego wraz z innymi z martwych. Powiedział, że nawet w tym momencie widzi ludzi w Raju cieszących się jego przyjemnościami oraz ludzi w Piekle cierpiących katusze oraz że słyszy trzask piekielnych płomieni. Święty Prorok (saws) zwrócił się do swoich towarzyszy i rzekł im: „Oto człowiek, którego serce zostało oświecone światłem wiary przez Boga.” Potem powiedział młodzieńcowi: „Zachowuj ten stan i nie pozwól go sobie odebrać.” Młodzieniec poprosił Proroka (saws) : „Módl się za mnie, aby Allah uczynił mnie męczennikiem.” Niedługo potem miała miejsce bitwa, w której wziął udział ów młody człowiek i jego życzenie męczeństwa spełniło się.
Życie, mowy i modlitwy Świętego Proroka (saws) obfitują w duchowy entuzjazm i uniesienie, a także we wskazówki dotyczące zdobywania boskiej wiedzy i poznania. ‘Urafa często polegają na suplikacjach Proroka (saws) jako na dowodzie ich poglądów.
Podobnie inspirujące są słowa Przywódcy Wiernych, Alego (as), który jest początkowym ogniwem w łańcuchach przekazu prawie wszystkich mistyków i ścieżek sufich. Zwróćmy uwagę na ustęp z księgi Nahdż al-Balagha. W chutbie 222 Ali (as) stwierdza:
„Z pewnością Allah, Wysławiony, uczynił pamiętanie Go środkiem wygładzania serc, dzięki któremu słyszą po tym jak były głuche, widzą po tym jak były ślepe i stają się posłuszne po tym jak były nieokiełznane. W każdym okresie kiedy nie było proroków, byli ludzie do których Allah – jakże cenne są Jego dary – przemawiał szeptem poprzez ich sumienie i intelekt.”
Islamskie suplikacje, szczególnie szyickie, również bogate są w nauki duchowe. Du’a Kumail, Du’a Abi Hamza, suplikacje z al-Sahifat al-Kamila oraz zbiór suplikacji Sza’banijja, wszystkie zawierają głębokie idee duchowe.
Biorąc pod uwagę fakt istnienia w Islamie wszystkich tych źródeł, czy rzeczywiście moglibyśmy szukać korzeni islamskiego ‘irfan gdziekolwiek indziej?
——————————————————————————–
Fragment artykułu „Wprowadzenie do ‘Irfan”, będącego częścią książek „Wprowadzenie do Islamskich Nauk” oraz „Światło wewnątrz mnie”.