Znaczenie Basmali

Tareq Salik

(Rocznik Muzułmański 2009)

 بسم الله الرحمن الرحيم

W znanej tradycji Imam Ali (as) powiedział: „Wiedzcie, iż cała mądrość Niebiańskich Ksiąg zawarta jest w Koranie a wszystko co jest w Koranie zawarte jest w Surze Al-Fatiha, wszystko co zawarte jest w Al-Fatiha zawarte jest w Basmali, wszystko co zawarte jest w Basmali zawarte jest w literze „ba” a wszystko co zawarte jest w ba zawarte jest w kropce pod ba.”[1]

Powyższe słowa stały się tematem głębokich rozważań wielu autorów muzułmańskich, szczególnie w środowiskach sufickich gdzie zastanawiano się nad mistyczną tajemnicą litery ba oraz znajdującej się pod nią nuqta (kropki będącej znakiem diakrytycznym), często stosując skomplikowane wzory oparte na numerycznym systemie Abdżad (gematrii)[2]; a także w środowiskach szyickich gdzie z uwagi na szczególną pozycję Imama Alego koncentrowano się na fakcie, iż w dalszej części powyższej tradycji stwierdził, iż to on jest kropką pod ba. Najprostszą jednak nauką płynącą ze słów Imama jest głębokie znaczenie każdej, najmniejszej nawet części Koranu. Przyjrzyjmy się zatem bliżej takiej właśnie małej części Świętej Księgi jaką jest Basmala.

Basmalą nazywamy zwrot rozpoczynający każdą (z wyjątkiem dziewiątej) sury Koranu: بسم الله الرحمن الرحيم (Bismillāh ir-Rahman ir-Rahīm).  We wszystkich trzech polskich tłumaczeniach Koranu zwrot ten spolszczony jest (w ślad za pierwszym tłumaczem, Buczackim) jako: „W imię Boga Miłosiernego, Litościwego”, jednak jak zobaczymy, dokładnego znaczenia słów al-Rahman oraz al-Rahīm nie sposób oddać za pomocą pojedynczego słowa.

Mimo, iż dziewiąta sura nie rozpoczyna się Basmalą, występuje ona w Koranie w liczbie odpowiadającej ilości sur gdyż w surze 27 powtórzona zostaje dwa razy (na początku oraz w liście Salomona do królowej Saby).

Samo zagadnienie integralności Basmali było przedmiotem dyskusji wśród uczonych muzułmańskich – zwolennicy różnych opinii dowodzili odpowiednio, iż albo jest ona integralną częścią każdej sury (zwolennicy tej teorii dzielili się z kolei na tych, którzy uważali, że wchodzi ona w skład pierwszego wersu każdej sury oraz tych, którzy byli zdania, iż sama w sobie jest pierwszym wersem) albo też jest niezależnym wersetem objawionym w celu oddzielenia sur od siebie. Wśród klasycznych uczonych sunnickich zwolennikami tej drugiej opinii byli Malik oraz Abu Hanifa, przeciwną opcję zdawali się zaś preferować Ibn Hanbal oraz Szafi’i (mimo, iż przekazano od niego również słowa zdające się sugerować, iż zgadzał się z Malikiem i Abu Hanifą, późniejsi komentatorzy szkoły szafi’ickiej podtrzymują opinię, iż Basmala jest częścią każdej sury). Wśród uczonych szyickich panuje consensus – Basmala jest według nich częścią każdej sury.

Tradycja Islamu bazując na słowach Proroka (s), nakazuje rozpoczynanie wszystkich ważniejszych czynności od wypowiedzenia słów „Bismillāh ir-Rahman ir-Rahīm” aby nadać im wymiaru duchowego i polecić je Bogu. Basmala pełni więc alchemiczną funkcję przemiany zwykłych codziennych czynności w akty oddawania czci Bogu, na podobieństwo alchemicznej przemiany metalu w złoto, przez co zaciera się w Islamie rozdzielenie między sferą sacrum a profanum. W słowach polskiego imama, Rafała Ahmeda Bergera: „Muzułmanin nawet herbatę pije w sposób religijny. Gdy podnoszę szklankę herbaty mówię: W imię Boga Miłosiernego. Na każdym kroku Bóg i religia jest obecna w życiu muzułmanina.”[3] Samo objawienie Koranu rozpoczęło się w imię Boga. Pierwszy objawiony Prorokowi werset brzmiał:

اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ

„Czytaj w imię twojego Pana, który stworzył” (96:1)

Przyjrzyjmy się więc Basmali nieco bliżej dzieląc ją na dwie części – ﷲ بسم (Bismi-llāh) oraz الرحيم الرحمن (ar-Rahman ar-Rahīm). Pierwszy zwrot składa się z trzech słów: przyimka (harf al-dżar) „bi” (ﺑ) oznaczającego w tym kontekście „poprzez (coś)”, słowa ism (إسم) oznaczającego „imię” oraz słowa ﷲ (Allāh) nazywanego „wielkim imieniem” (ism al-azam) Boga. Większość lingwistów łączy przyimek „bi” z domniemanym czasownikiem „rozpoczynam”, byli jednak również tacy, którzy łączyli go z domniemanym „szukam pomocy”.

Słowo „Allāh” jest połączeniem rodzajnika określonego „al” ze słowem „ilāh” pochodzącym od „alaha” – „czcił”. Ilāh oznacza obiekt czci, wszystko czemu oddaje się cześć. Z powodu braku rodzajników w języku polskim ciężko jest oddać różnicę między „ilāh” a „al-ilāh” (Allāh) inaczej niż poprzez kontrast słów „bożek” i „Jedyny Bóg”. Gramatyka arabska daje w tym miejscu świadectwo jednej z podstawowych prawd Islamu: tylko Bóg Jedyny godny jest czci, wszystko inne to zaledwie „ilāh” – bożek. Podobny związek gramatyki i boskiej prawdy zauważamy w fakcie, iż słowo „ilāh” posiada liczbę mnogą, Allāh – nie.

Ar-Rahman oraz ar-Rahīm to przymiotniki pochodzące od słowa rahma oznaczającego miłosierdzie, współczucie. Rahma jest najważniejszym atrybutem Boga, który w Koranie mówi:

رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ

„Moje miłosierdzie obejmuje każdą rzecz” (7:156)

Różnica pomiędzy owymi przymiotnikami polega na tym, iż pierwszy z nich występuje w gramatycznej formie fa’lan używanej do wyolbrzymienia, przesadzenia danej cechy. Na tej podstawie większość muzułmańskich komentatorów zawsze interpretowała słowo Rahman jako odnoszące się do wszechogarniającego bożego miłosierdzia dla wszystkich istot, Rahīm zaś do szczególnego miłosierdzia jakim Bóg obdarza jedynie wierzących. W swoim miłosierdziu, Bóg zaopatruje każdego dnia wszystkie swoje stworzenia i podtrzymuje ich życie, jednak tylko wierzącym obiecał życie wieczne. Mniejszość spośród uczonych utrzymuje natomiast, iż Rahman odnosi się do miłosierdzia leżącego w naturze Boga, w Jego esencji; podczas gdy Rahīm sugeruje czynność czy też proces a więc opisuje miłosierdzie obecne w Jego działaniu. Dlatego też w niektórych angielskich tłumaczeniach Koranu zgodnie z tą drugą koncepcją ar-Rahman tłumaczone jest jako „the Most-Merciful (Najbardziej Miłosierny)”, ar-Rahīm zaś to „Bestower of mercy (Ten, który zsyła miłosierdzie)”. Do zwolenników drugiej interpretacji należą np. suficki szajch Hiszam Kabbani oraz salaficki uczony Muhammad Ibn Uthaymin.

Mistyk Ibn al-Arabi i jego zwolennicy komentując różnicę pomiędzy owymi przymiotnikami mówią o zasadniczym miłosierdziu Boga obejmującym całe stworzenie (Rahman) oraz o podrzędnym miłosierdziu, którym Bóg może kogoś obdarzyć lub nie (Rahīm). Ten drugi rodzaj miłosierdzia najbardziej uwidacznia się w Raju a jego przeciwieństwem jest gniew, znajdujący najlepsze odzwierciedlenie w Piekle. Pierwszy rodzaj miłosierdzia nie ma żadnego przeciwieństwa, przewyższa wszystko i mamy z nim do czynienia zarówno w Raju jak i w Piekle gdyż nawet gniew i kara wynikają bezpośrednio z niego. Przykładem takiej zależności między Rahman a Rahīm jest stosunek ojca do dziecka – jego esencją jest miłość (Rahman) ale z miłości tej wynikają zarówno łagodność (Rahīm) jak i gniew oraz kara, które chociaż są przeciwieństwem łagodności (Rahīm) to jednak stanowią część miłości (Rahman).

Allamah Tabataba’i powiedział o Basmali: „To co czynione jest w imię Boga będzie trwać i nie zaniknie. Każda sprawa, każde dzieło będą mieć swój udział w wieczności jeśli zostaną powierzone Bogu.[4]”