Muhammad Ali Shomali
بسم الله الرحمن الرحيم
Omawiając tego typu zagadnienie, najlepiej byłoby rozpocząć od jego definicji oraz od określenia jego znaczenia. Czymże jest samopoznanie? Jest to wiedza o nas samych. Jakiego jednak rodzaju wiedza? Nie jest to znajomość swojego nazwiska, imion rodziców czy miejsca i daty urodzin. Samopoznanie dotyczy zupełnie innego aspektu naszego istnienia. Nie jest ono związane z naszymi fizycznymi zmysłami, dotyka ono naszego wymiaru duchowego.
Gdy mówimy o różnych wymiarach ducha i naszego istnienia, nie możemy zapominać, iż człowiek jest istotą całkowicie odmienną od innych stworzeń. Mimo iż pod wieloma względami należymy do świata zwierzęcego, w naszych rozważaniach chcemy skupić się na tym co oddziela nas od zwierząt i czego nie można w nich odnaleźć. Aby lepiej zrozumieć wagę tego tematu, pomocne będzie przytoczenie kilku wersetów Świętego Qur’anu oraz hadisów.
Święty Qur’an w wielu miejscach rozwodzi się nad istotą samopoznania. Jeden z takich wersów znajdujemy Surze al-Haszr, gdzie czytamy:
„Nie bądźcie tak jak ci, którzy zapomnieli o Allahu przez co On sprawił, że oni zapomnieli o swoich duszach. Oto ci, którzy są grzesznikami.” (59:19)
W tym miejscu nasz Pan mówi, iż zapominanie Go sprawia, że zapominamy o nas samych i ostatecznie prowadzi nas to do grzechu. Istnieje hadis wyrażający podobną koncepcję, jednakże z nieco innego punktu widzenia. Jest to bardzo dobrze znana tradycja, trudno byłoby znaleźć jakiekolwiek dzieło o etyce Islamu, które by jej nie cytowało:
„Ten kto naprawdę zna siebie, poznał swego Pana.” [1]
Tradycja ta mówi nam, iż samopoznanie implikuje również poznanie Boga; świadomość samego siebie prowadzi do bycia świadomym Boga. Podobnie więc, kto zaniedbuje swego Pana, zaniedbuje samego siebie, a najlepszym sposobem na poznanie Boga jest dążenie do samopoznania. Kolejny wers dotykający tego zagadnienia znajdujemy w Surze al-Ma’idah, gdzie czytamy:
„O wy, którzy wierzycie! Zatroszczcie się o samych siebie. Ten kto błądzi nie może wam zaszkodzić jeśli jesteście na właściwej drodze.” (5:105)
W powyższym wersie Allah mówi nam, abyśmy dbali o siebie, zwracali uwagę na stan naszych dusz oraz byli świadomi chorób, które trapią nasze dusze oraz sposobów ich uleczenia. Napomina nas także, abyśmy nie zapominali o naszych muzułmańskich obowiązkach. Następnie mówi:
„Ten kto błądzi nie może wam zaszkodzić jeśli jesteście na właściwej drodze.”
Oznacza to, że jeśli rozumiemy naszą ścieżkę i jesteśmy przekonanymi i oddanymi wiernymi, ci którzy pogrążeni są w błędzie nie są w stanie uczynić nam żadnej krzywdy. Rozumiemy przez to, iż naszym podstawowym obowiązkiem jest dbanie o naszą duchowość.
W tym miejscu powstać może pytanie o relację pomiędzy wierzącym a społeczeństwem. Czy powyższy wers oznacza, że powinniśmy skupiać się na sobie nie zwracając uwagi na nasze otoczenie? Aby odpowiedzieć na to pytanie, zobaczmy co ma w tym temacie do powiedzenia Allamah Tabataba’i w swojej obszernej pracy zatytułowanej Al-Mizan. Ów wielki interpretator Świętego Qur’anu wyjaśnia, iż chodzi tu o to, że powinniśmy troszczyć się o siebie i znać swoje prywatne, jak i społeczne obowiązki, abyśmy byli odpowiedzialni również w sensie społecznym. Dla przykładu, Islam nakazuje nam zachęcać ludzi do czynienia dobra oraz zabraniać im czynienia zła. Ten kto nie spełnia tego obowiązku nie jest uważany za prawdziwie oddanego muzułmanina, nie pomaga bowiem ulepszać się społeczeństwu.
W Islamie dbanie o swą duchowość jest więc ściśle powiązane z troską o dobro otaczających nas ludzi. Ważne jest także aby pamiętać, że otoczenie może w znacznym stopniu wpływać na jednostkę, osłabiając lub umacniając jej wiarę.
Kolejne pytanie jakie może się nasunąć brzmi: „Czy jesteśmy odpowiedzialni również za prowadzenie na ścieżkę prostą nie-muzułmanów?” Odpowiedź brzmi jednoznacznie „Tak”, choć najważniejszą rzeczą jest zachowywać się samemu w sposób przykładny i bogobojny, tak aby inni widzieli rzeczywiste efekty bycia wiernym muzułmaninem. Zapraszając nie-muzułmanów do Islamu, kontynuujemy dzieło powierzone Prorokowi (saws) za jego życia. Jest to również spełnienie obowiązku wynikającego z naszej miłości do innych ludzi. Jeżeli my odnaleźliśmy drogę i światło, powinniśmy zapraszać innych, aby również zanurzyli się w tym świetle oraz w błogosławieństwach tej drogi.
Po wypełnieniu naszych osobistych i społecznych obowiązków, ci którzy wciąż nie wierzą i wciąż chcą trwać w błędzie nie będą dla nas szkodliwi. Mogą nas nękać, w najgorszym przypadku mogliby nas zabić, nie będą jednak w stanie odebrać nam naszej wiary. Wręcz przeciwnie, ich presja będzie naszą wiarę wzmacniać.
Wracając do naszego głównego tematu, trzeci wers o ważności samopoznania znajdujemy w Surze Ha-Mim Sadżdah:
„Niebawem pokażemy im Nasze znaki we wszechświecie i w nich samych, aż stanie się dla nich jasne, że to jest Prawda.” (41:53)
Allah mówi, że ukaże im swe znaki. Gdzie jednak będzie można te znaki odnaleźć? Allah powiada, że w dwóch miejscach: w świecie zewnętrznym i w naszych duszach. Ten wers pokazuje nam, że poprzez rozważanie znaków zawartych w nas samych oraz tych, które obserwujemy we wszechświecie, stanie się całkowicie oczywiste, iż Allah istnieje [2]. Zgodnie z wieloma interpretacjami, fakt ten nie tylko będzie prawdziwy, ale sam w sobie będzie Prawdą. Ważne jest rozumienie rozróżnienia pomiędzy tymi dwoma wyrażeniami; podobnie mówimy, iż Imam Ali (as) jest nie tylko sprawiedliwy, lecz również jest sprawiedliwością, co oznacza, że sprawiedliwość ucieleśniła się w Imamie Alim (as).
Kontynuujmy nasze rozważania nad tym dlaczego ten temat jest tak istotny dla naszego życia. Ponownie będziemy opierać się na Świętym Qur’anie. W codziennym życiu gdy kupujemy jakieś nowe urządzenie, niezwłocznie zwracamy się do instrukcji obsługi po wskazówki odnośnie jego użytkowania wierząc, że producent jest najlepszym źródłem informacji. Wydaje się więc logiczne, że muzułmanin zwraca się do Świętego Qur’anu po wskazówki odnośnie właściwego postępowania w życiu wierząc, że Stwórca człowieka jest najlepszym przewodnikiem oraz nauczycielem złożonej natury ludzkiej.
Kolejny wers dotykający naszego tematu znajduje się w Surze al-Dharijat:
„Na ziemi są znaki dla tych, którzy posiadają pewność. I są w waszych duszach. Czy wy nie widzicie?” (51:20,21)
Dowiadujemy się, że Allah daje nam dwa rodzaje znaków: te w świecie fizycznym oraz te wewnątrz nas samych. Wers 20 mówi o znakach związanych z wymiarem fizycznym. Wszechmocny Bóg mówi nam, iż na ziemi znajdują się znaki dla tych, którzy wierzą.
Powstaje pytanie: dlaczego ci, którzy już wierzą potrzebują ponownego zapewnienia poprzez takie znaki oraz dlaczego ci, którzy w Boga nie wierzą nie zwracają na nie uwagi chociaż bardziej ich potrzebują? Wielcy uczeni islamscy odpowiadają, że ci którzy nie wierzą w Stwórcę jako Pana i Władcę wszechświata nie zwracają również uwagi na to co jest wokół nich ignorując znaki, które są łatwo rozpoznawalne dla wierzących.
W następnym, 21 wersie Sury al-Dharijat Pan mówi:
„I są w waszych duszach. Czy wy nie widzicie?”
Ten wers zwraca naszą uwagę na potrzebę szukania owych znaków w nas samych. Nakazuje się nam jednak jednoznacznie, abyśmy wypatrywali ich także w świecie zewnętrznym, gdyż on również jest dla nas źródłem wskazówek. Staje się więc jasne, że muzułmanin nie powinien skupiać się jedynie na swej duszy pomijając materialną rzeczywistość i odwrotnie – nie powinien sądzić, że sprawy materialne są wszystkim co się liczy.
W Indiach na przykład żyje wiele osób, które poświęcają cały swój czas na wzmacnianie siły duszy w celu wykonywania czynów, które są w normalnych warunkach niemożliwe. W ten sposób tracą jednak kontakt z rzeczywistością, z codziennym życiem. Muzułmanom nakazuje się co innego. Wiemy, że oba te światy są ze sobą ściśle powiązane i uzupełniają się nawzajem. Gdy naukowiec pracuje w laboratorium nad pożytecznym projektem lub gdy ktoś wykonuje ciężką pracę aby zarobić na godne życie, wypełnia w istocie polecenie Boga. Jest to jedna z najbardziej charakterystycznych cech Islamu – nie czyni on rozdzielenia pomiędzy codziennością a życiem duchowym.
W dzisiejszym świecie, szczególnie w społeczeństwach zachodnich, dostrzegamy niezliczone przykłady ludzi całkowicie wyalienowanych, odizolowanych od samych siebie w wyniku poszukiwania wszystkiego jedynie w sferze materialnej. W skrajnych przypadkach alienacja ta urasta do takich rozmiarów, że przebywanie sam na sam ze sobą staje się dla człowieka bardzo niepożądane, a wręcz uciążliwe. Dlaczego tak się dzieje? Ponieważ kiedy taki człowiek zostaje sam, w pewien sposób traci kontakt ze światem zewnętrznym, który jest wszystkim co ma. Obcując ze swą duszą staje więc w obliczu świata, który nie ma dla niego większego znaczenia. Uciekając przed samym sobą wielu zwraca się ostatecznie w stronę alkoholu i narkotyków. Osoba zdrowego ducha może przebywać sama, a mimo to nigdy nie będzie samotna. Człowiek, który ignoruje część siebie – swego ducha – w sytuacji sam na sam ze sobą woli uciszyć swe sumienie, niż stawić mu czoła; alkohol i narkotyki są najlepszą drogą ucieczki od siebie. Uciążliwość samotności jest jednym z powodów, dla których niektóre społeczeństwa używają całkowitego odosobnienia jako metody karania przestępców.
Kiedy jednak wierny muzułmanin zostaje sam, nie jest samotny; przebywanie samemu jest przez muzułmanów bardzo doceniane. Daje nam okazję do refleksji, modlitwy, rozważenia swych słabych i mocnych punktów oraz poszukiwania przewodnictwa naszego Pana.
W jednym z hadisów Imam Sadżdżad (as) powiedział:
„Gdyby umarło wszystko między Wschodem a Zachodem, nie czułbym się samotny dopóki byłby ze mną Qur’an.” [3]
Kolejny raz zwróćmy się więc do hadisów, aby zgłębić nasz temat. To nieocenione dziedzictwo zostało nam pozostawione przez uczonych, którzy znali wartość uważnego słuchania słów Proroka (saws) i Imamów (as) oraz rejestrowania owych przykładów doskonałego muzułmanina i doskonałego człowieka.
Wcześniej omawialiśmy słynną tradycję: „Kto zna siebie, poznał swego Pana”.
Imam Ali (as) powiedział także o wartości samopoznania:
„Wiedza o sobie jest najbardziej korzystną wiedzą ze wszystkich.” [4]
Powiedział także:
„Zastanawia mnie osoba, która pilnie poszukuje czegoś co zgubiła, jednak zgubiła również swoją duszę i nie szuka jej.” [5]
„Zastanawiam się jak człowiek, który ignoruje siebie (swą duszę) może poznać swego Pana.” [6]
„Gdy wzrasta wiedza człowieka, wzrasta także jego dbałość o swą duszę i robi on co w jego mocy, aby ją oczyścić.” [7]
„Najwyższa wiedza człowieka to znajomość siebie.” [8]
——————————————————————————–
[1] Mizan al-Hikmah, Muhammad Muhammadi ReyShahri, Tom 6, str. 142, hadis nr. 11923, cytowane z Ghurar al-Hikam.
[2] Allamah Tabataba’i opisuje dwie możliwe interpretacje tego wersu. Według jednej z nich „Prawda” oznacza Qur’an, druga zaś mówi, iż chodzi o Allaha. To samo mówi komentarz Tafsir Nemuneh, preferując jednak drugą opcję. Zobacz Al-Mizan, Tom 17, str. 404, 405 oraz Tafsir Nemuneh, Nasir Makarim Shirazi, Tom 20, str. 330-332.
[3] Usul al.-Kafi, Kitab Fadl al-Qur’an, Muhammad Ya’qub Kulayni, nr 13.
[4] Mizan al.-Hikmah, Tom 6, str. 140, nr 11903, cytowane z Ghurar al.-Hikam.
[5] Ibid., str. 141, nr 11911.
[6] Ibid., str. 142, nr 11925.
[7] Mustadrak al-Wasa’il, Tom 11, str. 323, nr 16.
[8] Mizan al-Hikmah, Tom 6, str. 140, nr 11902, cytowane z Ghurar al-Hikam.